Ыстаада олоҕун ырытан көрдөххө

Эдьигээҥҥэ таба иитиитинэн дьарыктанар общиналар ыстаадаларыгар харааллааһын ыытыллан, таба ахсаана чуолкайданна. «Тугут» община ыстаадатыгар түөрт киһилээх бөлөх тахсан, табаһыттар олохторун-дьаһахтарын көрөн-истэн, билсэн кэллэ. Бу туһунан анал боломуочуйалаах Эдьигээн оройуонун дьаһалтатын ыксаллаах быһыыга-майгыга уонна гражданскай оборонаҕа отделын исписэлииһэ Владимир Петров уонна оройуоннааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын исписэлииһэ Руслан Егоров кэпсээтилэр. Ыстаада олоҕо-дьаһаҕа — «Тугут» община ыстаадата Кыстатыам нэһилиэгин Дьүөдьэһиндэ үрэҕэр турар бэрт ыраах сир. Эдьигээнтэн 215 км., Кыстатыамтан 142 км. Общинаны Антонина Винокурова салайар, Николай Винокуров — биригэдьиир. Үлэлии тахсыбыт бөлөххө биһигини кытта Егор Винокуров, Станислав Феоктистов сырыттылар. Эдьигээнтэн сэтинньи 27 күнүгэр турунан баран аара Мосхолооххо, Уһун Күөлгэ иккитэ хонон аастыбыт. Уһун Күөлгэ кэлэ-бара хонорбутугар булчут Дмитрий Семенов айылҕа киһитин сиэринэн үөрэ-көтө итии аһылыктаах, чэйдээх көрсөн, сүбэ-ама биэрэн улаханнык көмөлөстө, абыраата. Хараал кэмигэр ыстаадаҕа биригэдьиир Николай Винокуров, ыарахан үлэҕэ эриллибит улахан үөрүйэхтээх табаһыттар Сергей Винокуров, Николай Иванов, Николай Дмитриев, эдэр табаһыт Анатолий Иннокентьев бэрт сэргэхтик көрүнэн-истинэн олороллор. Ыстаада аҕыс үлэһиттээх. «Тугут» ыстаадатын табата төрүт «Кыстатыам» МУТ бэйэтин табалара, билигин арендаҕа сылдьаллар. Билигин турар Дьүөдьэґиндэ учаастага, Дьааҥы хайаларын иһин диэки киирдэххэ, тулата өргөс хайаларынан тулаламмыт дойду. Ыстаада манна уруккуттан сайылыыр. Онон кыстыкка курдук балаҕан тутулла илик. Биир улахан балааккаҕа олороллор. Уот биэрэр генератордаахтар. Ол көмөтүнэн суотабайдарын ииттэрэллэр, онон чаһыланаллар. Куруук сиргэ сылдьар дьон, навигаторынан хото туталлар. Матовай, светодиоднай лаампалардаах буоланнар, уоттара-күөстэрэ сырдык. Массыына икки улахан аккумуляторын (60 ваттаах) уматык кырыымчыктаннаҕына саппааска диэн тутталлар. Видеокиинэ көрөллөр, спутнигынан сибээскэ тахсар телефоннарын улахан эрэ наадаҕа тутталлар. Төлөбүрэ ыарахана бэрт буолан, уустуктардааҕын бэлиэтииллэр. Ол оннугар, үгэс курдук «Ангара» рацияларынан хас күн аайы сарыарда, киэһэ 8 чааска атын ыстаадалары кытта сибээстэһэллэр. Онон Кыстатыамы, Эдьигээни кытта билсэ олороллор. Хас да сыллааҕыта биир табаһыт мас бэлэмнэнэ сылдьан атаҕын тоһуппутугар, рациянанан сибээскэ тахсаннар, санавиация бөртөлүөтэ кэлэн ылбытын кэпсииллэр. Кытай оҥоһуута салгын араадьыйаларынан аан дойду, Россия, Саха сирин сонуннарын истэ олороллор эбит. Аны олохтоох «Эдьигээн сонуннара» хаһыаты ааҕыахтарын, хаһыакка сурутуу суоҕа төрүөт буолбут. Өскөтүн суруттардахха да, кэмиттэн кэмигэр кэлэн испэтэ эмиэ санаа баттыгаһа буолбут. Ыстаада уруккуттан кыстыктанар сиригэр Уһун Күөлгэ хаар чараас буолан киирэ иликтэрэ. Маныаха хаар чарааһыгар таба биир сиргэ турбат, онон хомуйарга, көрөргө уустук уонна сайылаабыт сиригэр төннө турааччы дииллэр. Ол иһин сайылыктарыгар тураллар. Биһиги кэннибититтэн Уһун Күөлгэ киирэр былааннаахтар этэ. Онон бу күннэргэ кыстыктарыгар көһөн эрдэхтэрэ. Адьырҕаны утары үлэни күүһүрдэри туруорсаллар —Ааҕыыны икки күн ыыттыбыт. Былаанынан 600 таба буолуохтааҕа, ааҕыы түмүгүнэн уопсайа 552 таба баара чуолкайданна. Быйыл сайын сөрүүн буолан таба уойбутун, үөҥҥэ, куйааска эрийтэрбэтэҕин табаһыттар бэлиэтииллэр. Ыстаада ааспыт саас төрүөҕүн үчүгэйдик ылбыт. Ону адьырҕалар буулааннар, таба тыыннаах хаалыытыгар, ахсааныгар улаханнык оҕустарбыттар. Сайыны быһа бөрөлөр буулаабыттар, элбэх тугуту тардыбыттар. Бултаһан, араас албастары тутта сатаабыттар да, куота-саһа тураллар эбит. Аны бу күһүн, кыһын хаар чараас буолан, таба туттарбакка сыра-сылба эстибититтэн абаланыахтарын абаланналлар. Онон таба ахсаана өнүйбэтигэр бөрө, эһэ улахан хоромньуну таһаарар диэн түмүккэ кэлэҕин. Табаһыттар маныаха бөрө дьаатын туттары көҥүллээн ыстаадаларга бэрдэрэргэ туруорсаллар. Итиэннэ адьырҕаны бултаһарга саамай тоҕоостоох кэми куоттарбакка туһаныахха наада диэн этии киллэрэллэр. Кулун тутартан саҕалаан бултуур наадатын этэллэр. Ол иннинэ эрдэттэн быһаарыы ылынан, бултууру көҥүллүүр лицензияны булунан, үп-харчы көрөн, кыһыҥҥыттан саҕалаан анал дьону туруоран, уматык тиэйэн, сааны-сэби, ботуруону техниканы аттаран көрөр наадалааҕын бэлиэтииллэр. Кырдьыга да оннук, адьырҕалары утары үлэни эрдэттэн дьаһанар уолдьастаҕа. Ыстаадаҕа ыччат ылсара буоллар —Биригэдьиир Николай Сергеевич ыстаадаҕа эдэрдэр тахсаллара саамай наадалаах дьыала буолуо этэ диэн тоһоҕолоон бэлиэтиир. Онуохаҕа кини бэйэтин кыаҕынан эдэрдэри табаһыт уустук, мындыр үлэтигэр уһуйар. Оргууй үөрэтэ-такайа сылдьарын бэлиэтии көрөн астынныбыт, хайҕаатыбыт. Маныаха армияттан аҕыйах сыллааҕыта кэлбит, 20-тин эрэ ааспыт Кыстатыам ыччата Анатолий Иннокентьев төһө да эдэрин иһин, номнуо ыстаада биир саамай тутаах үлэһитэ буола үүнэн-сайдан тахсыбыт. Кини 2016 сыллаахха эдэр табаһыттары өйүүр туһунан оройуоннааҕы муниципальнай бырагыраама чэрчитинэн 60 тыһ солк. көмөнү ылбыт. Тыа сирин оҕото буоларын быһыытынан, таба иитиитин кыра эрдэҕиттэн билэрэ бу үлэтигэр көмөлөөх буолбут. Биригэдьиирэ Анатолийы «табаҕа сыһыаннаах, түргэн-тарҕан туттунуулах уол» диэн хайгыыр. «Кэнэҕэскитин үчүгэй табаһыт буолуох чинчилээх», — диэн бэйэтэ эрэмньи санаалааҕын этэр. Бу бэрт иллээх кэллэктиип эдэрдиин, эмэнниин табаҕа эрэ буолбакка, булка бииргэ сылдьан, аар тайҕа кистэлэҥнэрин арыйаллар, тыа олоҕун муудараһын ылыналлар. Кырдьаҕастар эдэрдэригэр сүбэһит ааттааҕа буолаллар, эдэрдэр күүстэринэн-уохтарынан, түргэннэринэн-тарҕаннарынан аҕам саастаахтарын үөрдэллэр. Эдэр киһи табаһыт үлэтэ ыараханын, кутталлааҕын барытын хайдах баарынан этэр итиэннэ «хамнаспытын эбии үрдэтэллэрэ буоллар» диэн баҕа санаатын тиэрдэр. Итини сэргэ, муниципальнай бырагырааманан ыстаадаҕа саҥа тахсар эдэр табаһыттарга көмө харчыны эбэллэрэ буоллар, элбэх ыччат тахсыа этэ диэн санааларын үллэстэллэр. Манна даҕатан эттэххэ, ыстаадаларга табаһыттар орто хамнастара ыйга 18 тыһ. солк. тэҥ. Түгэнинэн туһанан, табаһыттар сыыһа өйдүү сылдьар биир түгэннэрин санатыахха сөп. Муниципальнай бырагырааманан эдэрдэргэ өйөбүл, көҕүлүүр 500 тыһ. солк. харчыны хас биирдии тахсар эдэр табаһыкка бэриллэр диэн өйдөөбүттэр. Ону быһааран биэрдибит. Ол курдук, оройуон бюджетыттан уопсайа 500 тыһ.солк. көрүллэн, хас биирдиилэригэр 60 тыһ. солк. Тиксэрин быһаардыбыт. Табаһыттар кыһалҕалара —Биригэдьиир Николай Сергеевич Уһун Күөл баазатыгар община балаҕан туттубутун этэр. Ону тутууга толуйуу үбэ-харчыта көрүллүөхтээҕин кэтэһэн кэлтэгэй буолбуттар. Үлэһит дьон санаалара онтон кэхтибэт, өссө биир балаҕаны туттар былааннаахтар. Маныаха Уһун Күөл учаастага бу эргин сылдьар булчуттарга, табаһыттарга аартык буолан, балаҕаны олус наадалааҕынан ааҕаллар. Онтон табаһыт Николай Дмитриев Кыстатыамҥа баар дьиэтин эргэ диэн көтүрбүттэр. Онон табаһыт билигин дьиэтэ суох эрэйдэммит. Нэһилиэк дьаһалтата итиннэ быһаарыы ылынан, көмөлөһөрө буоллар диэн баҕалаах. Табаһыттар хараалы өрүс турда да ыытыахха наада диэн туруорсаллар. Ол, таба ааҕыытын отчуотун ирдэнэр кэмигэр туттарыыга уонна табалар туруктарыгар ордук табыгастаах диэн быһаараллар. Түмүк санаа —Табаһыттар олохторун, усулубуойаларын сиһилии көрөн-истэн баран, тупсарарга саҥа, сонун ньымалары киллэриэххэ сөп эбит дии санаатыбыт. Холобур, билигин балаакканы бүрүйэн сылытар матырыйааллар баалар. Оннук матырыйаал балаакка сылааһын көннөрү балааккалардааҕар 70 % ордук тутар. Итиниэхэ сылааһы тутар таҥастар, кууркалар да дэлэйдилэр. Олор тымныыга, тыалга, ууга олус табыгастаахтар. Комбинезоннаах кыһыҥҥы куурканы 10 тыһ. солк. булуохха сөп. Итинник таҥастар уонна араас саҥа ньыманан оҥоһуллубут тыа олоҕор, усулуобуйатыгар анаммыт тэриллэр билигин удамыр сыанаҕа Дьокуускайга «Служба спасения РС(Я)» диэн тэрилтэҕэ атыыланаллар.