«Идэһэ – уйгу туоната» кинигэ кэми, дьону, үлэни ситимниир

Сэтинньи 18 күнүгэр, идэһэ бырааһынньыгын 20 сыллаах үбүлүөйүн көрсө, «Идэһэ – уйгу туоната» диэн альбом-кинигэ сүрэхтэннэ. Бу, кылгас кэм иһигэр эрээри, киһи хараҕын кэрэхсэтэр дьэрэкээн оҥоһуулаах дьоһун кинигэни улуус баһылыгын социальнай боппуруоска солбуйааччы Прасковья Емельянова уонна «Амма олоҕо» хаһыат эрэдээктэрэ Наталья Бубякина хомуйан таһаартардылар. Ону сэргэ кинигэ тахсыытыгар сүүрбүт-көппүт, тэҥҥэ үлэлэспит дьону эмиэ ахтар табыллар. Манна Амма улууһун тыатын хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин профсойууһун бэрэссэдээтэлэ В.И. Семенова, улуус кииннэмит библиотекатын тиһигин дириэктэрэ С.Е. Макарова уонна сүрүн бибилэтиэкэр Е.В. Сидорова, улуус архыыбын сэбиэдиссэйэ Л.А. Боярская, Амма улууһун култууратын салаатын сүрүн режиссера Р.Н. Шадринова, «Саха» НКИК Амматааҕы филиалын дириэктэрэ И.В. Лыткин киллэрбит кылааттара эмиэ кырата суох. Кинигэ — идэһэ бырааһынньыга хара төрүттэниэҕиттэн сүүрбэ сыл тухары ыытыллыбыт историятын толору нэлэтэн көрдөрөр. Онон, кинигэ кэми, дьону уонна үлэни ситимнииринэн суолтата үрдүк. Бу, кинигэни сүрэхтиир дьоро түгэҥҥэ ыраахтан-чугастан ыалдьыт бөҕө тоҕуоруста, ону сэргэ тэрилтэлэр салайааччылара, исписэлиистэрэ кыттыыны ыллылар. Ыалдьыттар ортолоругар идэһэ бырааһынньык «аҕалаатар аҕата», суруйааччы Дмитрий Наумов, Сэбиэт кэмин саҕана Амма улууһугар үгүс үлэни тэрийбит Максим Сибиряков, 2000-2003 сылларга улуус аҕа баһылыгынан үлэлээбит Василий Пахомов, урукку сылларга тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр үлэлээбит, билигин да үлэлээн үлүмнэтэ сылдьар дьон, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ бааллара. Кинигэни сүрэхтиир тэрээһин истиҥ кэпсэтии, уруккуну-хойуккуну санаһар-ахтыһар майгылаах барда. Буолумуна, бэйэлэрин кэмнэригэр бииргэ алтыһан, үлэлээн ааспыт өрдөөҕү кэллиэгэлэр, доҕордуулар көрсүспүттэрин кэннэ онтон атын буолара табыллыбат да курдук. Ытык кырдьаҕас Максим Николаевичка тыл биэрбиттэригэр аҕыс уоммун аастым диэбэккэ сүһүөҕэр туран саҥарда. Оҕонньор «харах мөлтөх» диирин быыһыгар саала иһигэр олорооччулары кыҥастаһан кэрийэ көрүтэлээтэ. Маҥнай остуол утары олорор Ньургун Гольдеровы көрөн үөрэн сэксэс гына түстэ уонна: «Ити Ньургун олорор. Бу уолга махталым муҥура суох. Кини миигин этинэн хааччыйан аһата-сиэтэ олорор киһим», — диэн баран ааранан Олом Күөл олохтооҕо Николай Кузьмины эмиэ аҕынна: «Итиэннэ Николай Егорович баар. Ол киһи «Оҕонньор, төһө эти көрдүүргүнэн аҕалыам диэн турардаах. Дьэ, оннук, аммалар барахсаттар…». Максим Николаевич салгыы дьон быыһын сыныйан одуулаамахтаан баран: «Цыпандина наһаа киэргэммит дуу хайдах дуу, билимээри гынабын. Ханнык кыыһый диибин ээ», — диэн дьээбэлэннэ. Кини бииргэ үлэлээбит Александра Николаевна диэки көрөн туран: «Александраны мин Арасыыйа үтүөлээх зоотехнига оҥорбутум. Өрөспүүбүлүкэ да, Арасыыйа да үрдүнэн үтүөлээх зоотехник ахсааннаах буолуохтаах», — диэн бэлиэтээтэ. Максим Николаевич, өссө киһи билэр киһитэ ким баарый диэбиттии уҥа-хаҥас олоотуу турдаҕына кэнники эрээттэн, «Максим Николаевич, бу мин Иринабын», — диэн далбаатыыр илии хоту хайыһан баран: «Иирэҕин дуо? Уойан хаалбыккын, билиэ суох эбиппин ээ», — дии-дии үөрэн уостара сэгэйдилэр уонна: «Ирина миэхэ 13 сыл приемнайга үлэлээбитэ. Онтон бу — Дьөгүөр кыыһа – Наталья, эрэдээктэр буолуохтаах. Аны, бу Кэрээкин кыыһа – Прасковья. Дьэ, итинник көрдөххө, сурастахха билэттиир дьонум элбэх эбит», — диэн эбэн эттэ. Ити курдук, Максим Николаевич хаһааҥҥыта эрэ үлэлээбит сиригэр ыалдьыттыы кэлбит үөрүүтүгэр дьээбэлэнэн дьону күллэртээтэ. Кини түмүгэр: `Мин Николай Архиповичка махтанабын. Эдэр киһи бу кырдьан түөһэйбит оҕонньору анаан-минээн ыҥырбыта. Мин кырдьан дьоҥҥо көстүөхпүн кыбыстабын даҕаны, харах-кулгаах мөлтөх, тиис суох. Көрүөххэ амырыын куһаҕан дьүһүннээхпин. Ону уолум барахсан Николай Архипович миигин ыҥырар. Чэ, уонна тугу элбэҕи уһаан-тэнийэн этиэхпиний. Барыгытын көрдүм-иһиттим. Махтанабын». Дмитрий Федосеевич Наумов идэһэ бырааһынньыгын тиһигин быспакка ыыппыттарыгар улууска үлэлээбит баһылыктарга махтанна: «Бырааһынньык 20 сыл тухары тохтообокко барбыта хайҕаллаах. Идэһэ төһө да бырааһынньыгын иһин кини оҥорон таһаарыыны түстүүр хайысхалаах. Маҥнай ыытарбытыгар, кириисис сатыылаабыт ыарахан кэмэ этэ. Бастакы омуҥҥа сопхуостар ыһыллыыларыгар эт элбэх курдук этэ, онтон соторунан сиэниллэр сиэнэн бүппүтүн кэннэ, эти суохтуу быһыытыйбыппыт. Онно, идэһэ бырааһынньыга тэриллибитэ тоҕоостоох эбит. Бу кинигэни оҥорбуккут олус үчүгэй. Онтон саамай үчүгэйэ диэн — идэһэ бырааһынньыга салҕанан бара турара буолар». Икки үйэ кирбиитигэр улуус баһылыгынан үлэлээбит, СӨ суолун бочуоттаах тутааччыта Василий Алексеевич Пахомов идэһэ бырааһынньыга диэн өйдөбүл аан бастаан Амма улууһугар саҕыллан баран бүттүүн өрөспүүбүлүкэҕэ тарҕаммыта үөрдэрин тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Улуус баһылыга Николай Архипович Архипов эҕэрдэ тылыгар кинигэ олус үчүгэй оҥоһуулааҕын бэлиэтээн туран «Идэһэ – уйгу туоната» — улууска тахсыбыт 210-ус кинигэ буоларын ыйда. Кини салгыы: «20 сыл анараа өттүгэр норуокка туһалаах буоллун диэн Дмитрий Федосеевич тэрийбит идэһэ бырааһынньыга олус хайҕаллаах. Идэһэҕэ улуус сыллааҕы үлэтин түмүгэ көстөр. Онон суолтата улахан. Онтон бу, бүгүн тахсыбыт кинигэ – Амма сирин үлэһит дьонун түбүгүн көрдөрөр уонна бүгүҥҥү күнү кытары ситимниир аналлаах. «Бичиги» кытары күүскэ Прасковья Ивановна үлэлиир. Онон, мин кининэн олох киэн туттабын. «Бичиктэри» кытары улууспут уруккуттан үлэлээбитэ, үлэлиир даҕаны». Николай Архипович махтал, хайҕал тылларын этэн туран Прасковья Ивановнаҕа «Амма киэн туттуута» диэн бэлиэни дохсун ытыс ортотугар туттарда. Ону сэргэ бу күн кинигэҕэ үлэлэспит элбэх киһи наҕараадаҕа тигистилэр. «Амма олоҕо» хаһыат