Саҥа ньыма – олох ирдэбилэ

Сунтаар улууһугар биир дойдулаахпыт, Арассыыйа Федерациятын Сэбиэтин чилиэнэ Александр Акимов кэлэ сырытта. Кини Аллыҥаҕа уонна Элгээйигэ тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарыгар сүбэ мунньаҕы ыытта, Сунтаардааҕы политехническай лиссиэй бастакы атаҕын түһэриигэ кыттыыны ылла. Аллыҥаҕа Александр Константинович саҥа ФАП аһыллыытыгар сырытта. Тэрээһиҥҥэ улуус баһылыга Анатолий Григорьев, СӨ доруобуйа харыстабылын миниистирин солбуйааччы Людмила Вербицкая, Ил Түмэн дьокутаата Семен Березин, Дьокуускай куоракка улууспут бэрэстэбиитэлэ Александр Петров, улуус кылаабынай бырааһа Светлана Иванова уо.д.а. кытыннылар. Уонча сыллааҕыта Аллыҥаҕа биир да социальнай эбийиэк тутуллубакка, нэһилиэк эстэр туруктана сылдьыбыттаах. Онтон дьаһаллаах дьон муоһалааннар, саҥа оскуола, успуорт саалата, хочуолунай дьэндэйбиттэрэ. Онтон ыла манна дьон сөбүлээн олохсуйар буолла. Билигин икки мэндиэмэннээх оҕо саадын таас дьиэтэ тутулла турар. Бу күн Хочо эргин нэһилиэктэр баһылыктара, тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрэ, тэриллиилээх бааһынай хаһаайыстыбалар салайааччылара сүбэ мунньахха мустан улуус тыатын хаһаайыстыбатын сайдыытын, «Тойбохой» сопхуос төрүттэммитэ 50 сыллаах үбүлүөйүгэр бэлэмнэнии туһунан кэпсэттилэр. Мунньаҕы Александр Акимов иилээн-саҕалаан ыытта. Александр Константинович Японияҕа дьыалабыай сырыытыттан үгүс холобуру аҕалла. Саҥаны тэрийэртэн киһи дьаарханыа суохтааҕын бэлиэтээтэ, норуот хаһаайыстыбатын бары салаатыгар саҥа ньымалары киллэрэргэ, саҥа тэрилтэлэри тэрийэн элбэх оробуочай миэстэни таһаарарга сүбэлээтэ. СӨ тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ сонун толкуйдаах дьону хаһан баҕарар өйүүргэ бэлэмин эттэ. Нэһилиэккэ Нина Герасимова салайар «Татыйыына» фирмата сыах арыйан үрүҥ астан ас-үөл арааһын оҥорор былааннааҕын истэн, маннык дьоҥҥо улуус дьаһалтатын өттүттэн өйөбүл наадатын бэлиэтээтэ. Салгыы Александр Константинович ааспыт сылга Күүкэйгэ улууспут тыатын хаһаайыстыбатын 2030 сылга диэри сайыннарар туһунан улахан мунньах буолбутун санатта. Баар чахчыттан билиһиннэрдэххэ, Сэбиэскэй кэмҥэ оройуоммутугар 30 тыһыынчаттан тахса ынах сүөһү баар буоллаҕына, билигин онтон аҥаара эрэ хаалбыт. Онон 2030 сылга диэри сүөһү ахсаанын элбэтэргэ күүстээх үлэ барыан наада диэн мустубут дьон санааларын үллэһиннилэр. Маныаха тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыга Иван Тихонов билигин улууска түөрт производственнай кэпэрэтиип, 11 тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтиибэ уонна үгүс бааһынай хаһаайыстыбалар үлэлии-хамсыы сылдьалларын иһитиннэрдэ. Кини управлениеҕа бэриллибит 22 сорудахтан эти туттарыы, кормовой база уонна от былаана туолбатахтарын эттэ. Онтон ынах-сүөһү ахсаанын элбэтэр сыалтан быйылгыттан босхо сиэмэлээһин үлэтэ ыытыллыбыт. Тоҕус ый түмүгүнэн 2440 ынах сиэмэлэммит. Граҥҥа да тиксии куһаҕана суох эбит. Кэнники икки-үс сылга элбэх киһи саҥа саҕалааччы пиэрмэр буолан Грант ылбыт. Ол үбүнэн үгүстэр хотон, сылгы базатын туттубуттар. Этиллибитинэн нэһилиэктэргэ инникитин кооперациялаһыы үлэтэ барыахтаах. Онно үчүгэй холобурунан Күндэйэни ааттаатылар. Ол эрээри, син эмиэ ханна баҕарар курдук, мөкү өрүттэр бааллара ханна барыай. Ол курдук, 14 нэһилиэккэ сүөһү аҕыйаабыт. Итиннэ сүрүн биричиинэнэн эдэрдэр сүөһүгэ сыстыбаттара, үксүн саастаах дьон эрэ тута сатыыллара ыйылынна. Күннээҕи үлэҕэ саҥа ньымалары киллэрэн эрэ кыһалҕаны быһаарыахха сөп буолуо дэстилэр. Бордоҥ нэһилиэгин баһылыга Наталия Егорова, Тойбохой баһылыга Станислав Егоров, «Кириэстээх» ТХПК дириэктэрэ Владимир Егоров, Куокуну баһылыга Леонид Михалев, «Хочо» МУТ дириэктэрэ Валерий Илларионов уо.д.а. үлэлэрин сырдаттылар, санааларын үллэһиннилэр. СӨ норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Ленин, Үлэ Кыһыл Знамята уордьаннар кавалердара, үтүөлээх комбайнер-мэхээнньик Клавдий Михайлов билигин сири кытта үлэлэһэр хаһаайыстыбалар, биирдиилээн дьон суохтарыттан санааргыыр. «Билигин үгүс ходуһалар бүтэйэ суох тураллар. Дьон сүөһүнү кытта тэҥҥэ сылдьан оттоһор. Күрүө-хаһаа оҥоһулуннаҕына эрэ от үчүгэйдик үүнүө», — диэтэ. Онтон Николай Спиридонов аллыҥалар сыл аайы 2000 кг үүтү туттаран үксүлэрэ онтон үптэнэн олороллорун бэлиэтээтэ. Онон «Татыйыына» саҥа сыаҕа үлэ миэстэтин таһаарыаҕар, үүт туттарааччы элбиэҕэр эрэннэ. Сүбэ мунньах салгыы 2017 сылга «Тойбохой» сопхуос тэриллибитэ 50 сыллаах үбүлүөйүгэр бэлэмнэниигэ иэҕилиннэ. Иһитиннэриини улуус баһылыгын солбуйааччы Максим Прокопьев оҥордо. «Устуоруйа кэрэһэлииринэн, 1967 сыллаахха Ленин аатынан холкуос базатыгар «Тойбохой» саҥа сопхуос тэриллибитэ. Онно Хочо эргин сытар нэһилиэктэр отделение быһыытынан үлэлээн-хамсаан ааспыттара. Холкуоска бэрэссэдээтэллээбит Николай Шадринов тута кэриэтэ Саха АССР тыа хаһаайыстыбатын миниистиринэн үрдээн барбыта», — диэтэ, онтон да элбэҕи холобурдаата. Мантан сиэттэрэн кини үбүлүөйү көрсө кинигэлэр күн сирин көрүөхтээхтэрин, онно ахтыылар наадаларын, сопхуоска үлэлээбит дьон туһунан толору матырыйаал хомуйалларын кэпсээтэ. Сурукка тиспиттэрин олохтоох бибилэтиэкэҕэ туттаралларыгар ыҥырда, «Элгээйи» уонна «Тойбохой» сопхуос 60 уонна 50 сылларын бэлиэтиир туһунан Ил Дархан Егор Борисов анал Ыйааҕа тахсыбытын эттэ. Кини кэнниттэн Тойбохой баһылыга Станислав Васильевич кэлэр сыл муус устар ыйыгар нэһилиэккэ Бүлүү зонатын «Хаар айан» күрэҕэ ыытылларын, олохтоох кулуубу тутуу үлэтэ салҕаныаҕын туһунан сырдатта. Мунньахха дьон санаатын сайа этэн астынан тарҕаста. Элгээйигэ «Оһуор» култуура киинигэр көрсүһүүгэ Элгээйи куустатын нэһилиэгин баһылыктара, исписэлиистэрэ, тэриллиилээх хаһаайыстыбалар салайааччылара муһуннулар. Манна кэлэр сылга Ленин уордьаннаах «Элгээйи» сопхуос 60 сыллаах үбүлүөйүгэр бэлэмнэнии туһунан кэпсэтии буолла. Максим Прокопьев иһитиннэрбитинэн, 1957 сыл муус устар 21 күнүгэр Элгээйигэ кииннээн МТС, Молотов (Элгээйи), Ленин (Кутана), Калинин ааттарынан уонна «Коммунизм» холкуостар баазаларыгар өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастаан эти, үүтү оҥорон таһаарыынан дьарыктанар «Элгээйи» сопхуос тэриллибит. Бастакы дириэктэринэн уруккута Амакинскай экспедиция геолога Семен Журавлев үлэлээбит. Сопхуос саамай муҥутаабыт кэмигэр судаарыстыбаҕа 1548,6 т эти, 6292,8 т үүтү туттара сылдьыбыт. Хомойуох иһин, маннык кыахтаах хаһаайыстыба Сэбиэскэй тутул сууллар 90-с сылларыгар эстибит. Аны үбүлүөй тэрээһинин туһунан билиһиннэрдэххэ, кэлэр сыл бэс ыйын 21 күнүгэр, ыһыахха, ыытыллыахтаах. Онно бэлэмнэнии үлэлэр тэриллэллэр. Ол курдук, Элгээйигэ «Элгээйи» сопхуос музей дьиэтэ оҥоһуллуохтаах. Сайын өрүстэн тардыллыбыт уу ситимэ үлэҕэ киириэҕэ. Чулуу үлэһиттэргэ анаммыт сквер чөлүгэр түһэриллиэҕэ. Кыалыннаҕына 120 миэстэлээх оҕо саадын дьиэтин бырайыага оҥоһуллуоҕа. Сопхуос бастакы дириэктэрэ Семен Журавлевка пааматынньык туруохтаах уонна кини туһунан уус-уран киинэ уһуллуохтаах. Билигин нэһилиэккэ урукку сопхуос баазатын оннугар агрокуорат былааннанар. Маны Александр Константинович сиһилии истэн баран агрокуоракка саха норуота киэн туттар киһитин, биир дойдулаахпыт Климент Иванов аатын иҥэрэргэ сүбэлэстэ. Онтон олохтоох салалта орто оскуолаҕа кини бибилэтиэкэтин аһар былаан баарын этэн үөртэ. Салгыы сэһэргэһииттэн билиһиннэрдэххэ, Элгээйи баһылыга Гаврил Яковлев быйыл 15 сүөһүнү атыылаһан ылан, «Үйэлээх ынах» бырагыраама чэрчитинэн сүөһүтэ суох дьоҥҥо биэрбит. Кинилэр инникитин да маннык дьаһанар былааннаахтар. Быйыл үһүс сылларын Угут Күөл уутун түһэрбиттэр. Нэһилиэнньэ олорор дьиэтин тупсаҕай, толору хааччыллыылаах гына оҥостор буолбут. Чөл, чэгиэн олоҕу күүскэ тарҕатар инниттэн, нэдиэлэ бэһис күнүгэр ДНД арыгылыыр, бэрээдэктэрэ мөлтөх ыалларынан хайаан да рейдэ оҥорор үгэстэммит. Күндэйэлэр (баһылык Иван Константинов) эмиэ 15 сүөһүнү ылан, сүөһү иитиэн баҕарар ыалларга түҥэппиттэр. Отторун былаана кыранан туолбакка, эрдэттэн дьаһананнар, чугастааҕы нэһилиэктэртэн ылбыттар. Үүнэр сылга нэһилиэктэрэ 100 сылын көрсө чулуу дьоннорун сырдатар сквер тутуохтаахтар. «Сырдык аартык» кэпэрэтиип (салайааччы Розалия Иванова) аҕыс сыл устата хас да хотону, олорор дьиэни, үүт сыаҕын о.д.а. туппут. Билигин хаһаайыстыбаларыгар тыһыынчаттан тахса ынах сүөһүлэммиттэр. Сылын аайы үүтү тутар былааннарын ырааҕынан куоһарар буолбуттар. Сайылыктарыгар барар суолу оҥорбуттар. Үлэлэригэр туһанар тэриллэри ылыммыттар. Нэһилиэк олохтооҕо Татьяна Куприянова волонтердар диэн ааттаан оҕолорунан бөҕү хомуйтаралларын сөбүлээбэтин биллэрдэ. Кини Сэбиэскэй кэмҥэ оскуола үөрэнээччитэ сайын үлэ-сынньалаҥ лааҕырыгар сылдьан оттоон, ынах ыан хамнастанарын, билигин оннук дьаһаныы суоҕа хомолтолооҕун ыйда. Оҕону үлэнэн иитиэххэ, онно хамсааһыны күүскэ таһаарыахха диэбитин дьон улаханнык сэҥээрдэ. Лиссиэй бастакы атаҕа түстэ Бу күүтүүлээх күн Александр Акимов, улуус баһылыга Анатолий Григорьев, лиссиэй дириэктэрэ Олег Сосин эҕэрдэ тыллары эттилэр. Аны аҕыйах сылынан өрүс үрдүгэр тупсаҕай оҥоһуулаах таас лиссиэй тутуллан үлэҕэ киириэ диэн үөрүүнү үксэттилэр. Оҕолор ааттарыттан эҕэрдэ тылы онус кылаас үөрэнээччитэ Добун Иванов эттэ.